Logo
Pogoda

18°C

  • sgps
  • e-puap
  • bip
  • Kontrast 1
  • Kontrast 2
  • Kontrast 3
  • Kontrast 4
Tłumacz

Tłumacz

STRZYŻÓW POGODA

Strzyżów

wydrukuj
Strzyżów

Na zdjęciu: Strzyżów z lotu ptaka, fot. Damian Środoń

Strzyżów – stolica powiatu strzyżowskiego. Miasto położone w centralnej części powiatu, w otoczeniu zalesionych wzgórz, nad Wisłokiem, na jednym z ważniejszych szlaków komunikacyjnych południowo-wschodniej Polski, łączącym Krosno i Jasło poprzez Frysztak, Wiśniową, Czudec z Rzeszowem. Znajdują się tutaj siedziby władz administracyjnych powiatu strzyżowskiego oraz gminy Strzyżów. Miasto stanowi jednocześnie centrum administracyjne i gospodarcze o znaczeniu ponadgminnym. Sąsiaduje z: Dobrzechowem, Tropiem, Łętownią, Glinikiem Zaborowskim, Żarnową, Godową i Gbiskami. Zajmuje powierzchnię 1389,28 ha i liczy 8902 mieszkańców (2011 r.)[1]. Nazwa miejscowości została prawdopodobnie utworzona od imienia założyciela lub właściciela osady Strzeż/Strzyż[2], stanowiących skrót staropolskich imion: Strzeżymir i Strzeżysław[3]. Legendarne dzieje Strzyżowa sięgają XI w.[4], kiedy to na wzgórzu, u podnóża którego Stobnica wpływa do Wisłoka (miejsce, gdzie obecnie stoi dwór Dydyńskich), dla obrony wschodnich ziem pogranicza polsko-ruskiego zbudowana została rycerska strażnica, przy której z czasem, po drugiej stronie Wisłoka zaczęła powstawać osada rzemieślniczo-kupiecka. Pod koniec XII w. na mocy nadania królewskiego w posiadanie słabo jeszcze zaludnionych terenów nad środkowym Wisłokiem wszedł bogaty ród Bogoriów[5], z których komes Mikołaj Bogoria w 1185 r. przekazał na uposażenie klasztoru cystersów w Koprzywnicy kilka swoich wsi, w tym dwie z terenu dzisiejszego powiatu strzyżowskiego, tj. Dobrzechów i Lublę. Pozostałe, w tym Strezow zobligowane zostały do uiszczania dziesięciny na rzecz klasztoru, co potwierdza wystawiony w Budzie na Węgrzech 1 lipca 1279 r. przez legata papieskiego Filipa dokument[6], stanowiący dziś najstarszą informację źródłową o Strzyżowie. W oparciu o ww. dokumenty badacze wysnuli wniosek[7], iż Strzyżów jako wieś musiał powstać w połowie bądź w trzecim ćwierćwieczu XII w. Do końca XIV w. właścicielami osady byli Bogoriowie, z których syn Kiełcza, Wojciech (Albert lub Wojtko) był przypuszczalnym odbiorcą zaginionego przywileju lokacyjnego Strzyżowa jako miasta wydanego przez kancelarię królewską pomiędzy 1376 a 1397 r.[8] Lokacja nowego miasta nastąpiła na prawie magdeburskim na gruntach dawnej wsi Strzyżów, na lewym brzegu rzeki Wisłok. W początkach XV w. właścicielem Strzyżowa został Pakosz (Pokosław)[9] piszący się albo z Czudca, albo ze Strzyżowa, protoplasta rodziny, która w XVI w.  przyjęła nazwisko Strzyżowskich (Strzeżowskich[10]). Rozległy majątek po ojcu, w tym Strzyżów w drodze spadku odziedziczyli bracia: Jan piszący się z Czudca i Mikołaj z Godowej. W 1480 r., tuż po pożarze, który 9 marca tegoż roku strawił znaczną część pierwotnej zabudowy miasta, bracia, powołując się na pierwotny akt lokacyjny i własny przywilej, najprawdopodobniej z lat 60. XV w., wydali specjalną ordynację, mającą na celu odbudowę miasta i powiększenie jego terytorium. Ordynacja określała przede wszystkim źródła dochodów miejskich (m.in. z urządzeń gospodarczych związanych z ratuszem, produkcji i sprzedaży wina, miodu), wskazywała urządzenia należące bezpośrednio do właścicieli (łaźnia, młyny, most), a także omawiała istotne kwestie dotyczące ustroju miejskiego (brak wójtostwa dziedzicznego, wybór rajców) i rozwoju gospodarczego miasta[11]. Wówczas Strzyżów przystąpił do grupy 11 miast Pogórza Karpackiego, których cechy sukiennicze w 1487 r. zawarły układ w sprawie zwalczania pośrednictwa kupieckiego w handlu wełną i przestrzegania rygorów nauki rzemiosła. Znaczenie sukiennictwa podkreśla fakt, iż w 1491 r., obok cechu sukienniczego powstał w Strzyżowie związek czeladników sukienniczych, ustanowiony przez burmistrza i radę miejską oraz cechmistrzów i mistrzów branży sukienniczej. Jeden z ówczesnych właścicieli, Mikołaj Strzyżowski, zaufany dyplomata Kazimierza Jagiellończyka, a później Jana Olbrachta, z ramienia którego posłował m.in. do Turcji, próbując zdynamizować rozwój gospodarczy Strzyżowa uzyskał w 1488 r.[12] zgodę króla na budowę nowych mostów, w tym gbiskiego, wiodącego w kierunku Krosna i godowskiego w kierunku Sanoka. Obszar miasta, sieć ulic i ciągów komunikacyjnych, które bez większych zmian przetrwały do końca XVIII w., ukształtował się ostatecznie w końcu XV w., kiedy po bezpotomnej śmierci Mikołaja właścicielami dóbr strzyżowsko-czudeckich, zostali synowie jego brata Jana: Gabriel i Jan. Ostatnim dziedzicem z rodu Strzyżowskich był syn Gabriela, Mikołaj, który zapoczątkował wyprzedaż włości. W II połowie XVI w. miasto należało m.in. do: Seweryna i Stanisława Bonera, zaś w początkach XVII w. do Stanisława Bączalskiego i Stanisława Wielopolskiego, który w 1625 r. stał się właścicielem całego miasta[13]. Mimo licznych zmian własnościowych, Strzyżów w okresie staropolskim dynamicznie się rozwijał. Według danych rejestru poborowych województwa sandomierskiego z 1581 r. w Strzyżowie funkcjonowało 75 warsztatów, w tym po 12 sukienniczych i szewskich, 8 kowalskich, 7 produkujących alkohol, 6 piekarskich, po 5 tkackich i krawieckich, 4 kuśnierskie, 3 garncarskie, po 2 piwowarskie i sprzedawców soli oraz 1 łaziebnik (pracownik łaźni publicznej)[14]. Dzięki gospodarności i zaradności kolejnych właścicieli z rodu Wielopolskich, miasto szybko odbudowywało się z licznych pożarów odnotowanych m.in. w latach 1595, 1605, 1657 i zniszczeń dokonanych podczas przemarszów oddziałów wojskowych, działań wojennych w czasie potopu szwedzkiego i inwazji wojsk siedmiogrodzko-kozackich. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Wielopolskich, Hieronima, w 1779 r. Strzyżów został zakupiony przez rodzinę Skrzyńskich, w ręku których pozostawał do lat 70. XIX w. Ostatnim właścicielem miasta przed zniesieniem pańszczyzny był Ignacy Skrzyński, zaś pałacu wybudowanego w miejsce starego dworu końcem XIX w. – rodziny Wołkowickich i Konopków.

Pierwsze informacje o parafii strzyżowskiej przynosi spis świętopietrza z 1335 r., co sugeruje, że musiała istnieć już wcześniej. Prawdopodobnie została wydzielona ze starszej parafii dobrzechowskiej, na rzecz której, za zgodą dziedziców Strzyżowa, do 1376 r. uiszczała połowę dziesięciny. Funkcję kościoła parafialnego początkowo pełniła drewniana świątynia pw. św. Michała Archanioła (patrona miasta), a po lokacji Strzyżowa – murowana pw. Bożego Ciała, konsekrowana w 1494 r. za czasów kardynała krakowskiego Fryderyka Jagiellończyka. Zniszczony w 1657 r. przez wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego murowany kościół parafialny został ponownie konsekrowany 16 czerwca 1678 r. przez bpa krakowskiego Mikołaja Oborskiego
[15]. W tym dniu ks. bp poświęcił również odbudowany ze zniszczeń szpital (tzw. przytułek dla najuboższych) i kościół pw. św. Katarzyny, pełniący w XVI i XVII w. funkcję kaplicy. W 2006 r. strzyżowski kościół farny podniesiony został do rangi kolegiaty z kapitułą kolegiacką, której prepozytem został ks. proboszcz dr Jan Wolak. W 2003 r. bp rzeszowski ks. Kazimierz Górny erygował w Strzyżowie Parafię Rzymskokatolicką pw. św. Józefa Sebastiana Pelczara, wydzielając ją z Parafii Niepokalanego Poczęcia NMP i Bożego Ciała. Przybyła na te tereny w II połowie XVII w. ludność żydowska skupiona była wokół drewnianej synagogi, zastąpionej w II połowie XVIII w. murowaną, która jako dom modlitwy służyła mieszkańcom do 1939 r.[16] Podobnie, jak z innych miejscowości w powiecie strzyżowskim, żydowska ludność Strzyżowa zginęła podczas II wojny światowej wywieziona do niemieckiego obozu w Bełżcu.

Współcześnie w Strzyżowie funkcjonują: Parafia Rzymskokatolicka pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i Bożego Ciała (erygowana w 1335 r.) oraz Parafia Rzymskokatolicka pw. św. bpa Józefa Sebastiana Pelczara (erygowana w 2003 r.), dom klasztorny Sióstr Serafitek (od 1912 r.), jednostki publiczne prowadzone przez samorząd powiatowy, w tym: Starostwo Powiatowe, Dom Dziecka im. Janusza Korczaka (od 1951 r., nadanie imienia 1978 r.), Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza (od 1912 r. jako Gimnazjum Realne Miejskie, 1925 r. – Miejskie Gimnazjum Koedukacyjne, 1945 r. – Państwowe Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne, 1948/49–1955/56 – Państwowe Gimnazjum i Liceum Stopnia Licealnego, od 1956/57 jako Liceum Ogólnokształcące, które w 1977 r. weszło w skład Zespołu Szkół, nadanie imienia – 1987 r., 1 września 2009 r. przywrócono samodzielność placówki poprzez wyłączenie jej ze struktur Zespołu Szkół), Zespół Szkół Technicznych (kontynuujący tradycję szkolnictwa zawodowego: m.in. Liceum i Technikum Handlowego, Ekonomicznego i in.), Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy (od 1968 r. jako Państwowy Zakład Wychowawczy w Wysokiej Strzyżowskiej, od 1982 r. jako Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Wysokiej Strzyżowskiej, od 1996 r. w Strzyżowie), Szpital Powiatowy (od 1979 r.), Powiatowa Przychodnia Zdrowia, Przychodnia Rehabilitacyjna dla dorosłych i dzieci, Powiatowy Ośrodek Geodezyjno-Kartograficzny, Powiatowy Zarząd Dróg, Powiatowy Urząd Pracy, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Inne jednostki wypełniające funkcje państwowe na poziomie lokalnym w Strzyżowie to m.in.: Sąd Rejonowy (od II połowy XIX w.), Prokuratura Rejonowa, Urząd Skarbowy, Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej, Komenda Powiatowa Policji, Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Powiatowy Inspektorat Weterynarii i in. Jednostki Gminy Strzyżów to m.in. Przedszkole Samorządowe „Michałki” (od 1950 r., od 2015 r. pod obecną nazwą), Żłobek Samorządowy (od 2015 r.), Szkoła Podstawowa nr 2 im. Marii Konopnickiej (od 1958 r., w latach 1999 – 2017 jako Miejski Zespół Szkół, który tworzyły: Szkoła Podstawowa nr 2 im. Marii Konopnickiej i Gimnazjum nr 1 z oddziałami dwujęzycznymi, nadanie imienia – 30.03.1998 r.), Środowiskowy Dom Samopomocy, Dom Kultury „Sokół” (od 1964 r. jako Powiatowy Ośrodek Instrukcyjno-Metodyczny, 1967 r. – Powiatowy Dom Kultury, po likwidacji powiatu w 1975 r. – Miejski Dom Kultury), Muzeum Samorządowe Ziemi Strzyżowskiej im. Zygmunta Leśniaka (od 1959 r., od 2011 r. pod obecną nazwą), Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta im. Juliana Przybosia (od 1949 r., nadanie imienia - 1982 r.) i Centrum Sportu, Turystyki i Rekreacji (od 2006 r.). Działająca w Strzyżowie Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Orła Białego (najstarsze potwierdzone źródłowo informacje na temat działalności szkoły w Strzyżowie pochodzą z 1513 r. i 1539 r., od 1796 r. jako jednoklasowa szkoła świecka, od 1921 r. jako szkoła 7-klasowa, nadanie imienia – 9.11.2006 r.) prowadzona jest przez Strzyżowskie Towarzystwo Oświatowe, zaś Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Zygmunta Mycielskiego (od 1992 r., nadanie imienia 2002 r.) jako jednostka szkolnictwa artystycznego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Funkcjonująca w Strzyżowie od 1954 r. filia Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Rzeszowie jest obecnie oddziałem jednostki organizacyjnej Województwa Podkarpackiego.

W Strzyżowie działa wiele organizacji pozarządowych, w tym zasłużone Towarzystwo Miłośników Ziemi Strzyżowskiej (od 1967 r.), Strzyżowskie Stowarzyszenie Kobiet Wiejskich (od 2008 r.), Ochotnicza Straż Pożarna (od 1869 r.), Stowarzyszenie „Projekt Strzyżów” (od 2012 r.), Strzyżowskie Forum Gospodarcze (od 1999 r. jako Powiatowe Forum Gospodarcze, od 2015 r. pod obecną nazwą), Rejonowe Koło Pszczelarzy. Pogórze Strzyżowskie (od lat 40-tych XX w., reaktywowane w 1980 r.), kluby sportowe: MKS „Wisłok” Strzyżów (od 1945 r.), Kolarskie Stowarzyszenie Strzyżów MTB Team (od 2009 r.) i in. Najbardziej znane strzyżowskie zespoły działające w obszarze kultury to m.in. Strzyżowski Chór Kameralny (od 1994 r.), Strzyżowski Teatr Prima Aprilis (od 2008 r.), zespoły folklorystyczne, wokalne i in. Strzyżów pełni również funkcję lokalnego centrum gospodarczego. Największe zakłady produkcyjne to m.in.: Spółdzielnia „ASPROD” (od 1950 r. jako Spółdzielnia Pracy Przemysłu Drzewnego „Nasza Przyszłość” we Frysztaku, od lat 60. również w Strzyżowie, od 70. pod nazwą Auto – Service, pod obecną nazwą od 2003 r.), Cukiernicza Spółdzielnia „Roksana” (od 1953 r. jako Spółdzielnia Inwalidów „Pokój”, pod obecną nazwą od 2002 r.), Strzyżowska Fabryka Mebli (od 1969 r., pod obecną nazwą od 2002 r.), Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane REMBUD Sp. z o.o. (od 1990 r.), Zakład Przetwórstwa Mięsnego Marek Leśniak (od 1990 r.) i in. Swoje oddziały ma tutaj kilka banków, w tym obejmujący wszystkie gminy powiatu Bank Spółdzielczy w Strzyżowie. Funkcjonuje tu także wiele sklepów, w tym w ramach ogólnopolskich sieci handlowych, jednostek i gabinetów medycznych, firm usługowych i in.

W Strzyżowie warto zobaczyć m.in.: wykuty w Górze Żarnowskiej tunel schronowy z okresu II wojny światowej; pałac Wołkowickich – Konopków (obecnie Dom Dziecka im. J. Korczaka); dwory: Dydyńskich (niegdyś w Godowej) i Machowskich (w nieistniejącej dziś wiosce Niziny, włączonej z czasem do Żarnowej); kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i Bożego Ciała w Strzyżowie wraz z bogatym, zabytkowym wyposażeniem wnętrza; synagogę z II połowy XVIII w. (obecnie siedziba Biblioteki Publicznej Gminy i Miasta im. Juliana Przybosia w Strzyżowie) z wystawą prezentującą najciekawsze elementy strzyżowskiej kultury żydowskiej; pozostałości cmentarza żydowskiego; zabytkowy układ urbanistyczny miasta; dom wójtowski z 1600 r.; budynek Sądu Rejonowego z 1903 r.; kaplicę Matki Bożej Bolesnej z ok. 1900 r.; budynek dworca kolejowego z 1890 r.; pozostałości zabudowy dawnego browaru i in.
Ciekawostki: Ze Strzyżowa pochodził Stanisław Czerniecki – autor pierwszej polskiej książki kucharskiej zatytułowanej „Compendium Ferculorum albo zebranie potraw” wydanej w 1682 r., później wielokrotnie wznawianej. Był mieszczaninem, długoletnim sekretarzem królewskim i kuchmistrzem wojewody krakowskiego Aleksandra Lubomirskiego, nobilitowanym za swoje zasługi. Prof. dr hab. Jarosław Dumanowski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przypuszcza, że słynne opisy kuchni staropolskiej w „Panu Tadeuszu” Adam Mickiewicz zapożyczył z popularnej wówczas książki Czernieckiego[17].

 

 

Przypisy

  1. ^ Na podstawie Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl, [dostęp: 20.11.2016].
  2. ^ Por. A. Myszka, Słownik toponimów powiatu strzyżowskiego, Rzeszów 2006, s. 28.
  3. ^ Por. K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 232.
  4. ^ Por. Z. Leśniak, Strzyżowska ziemiańska szlachta herbowa, [w:] „Waga i Miecz”, 1993, nr 10, s. 12.
  5. ^ Por. K. Baczkowski, Osadnictwo regionu strzyżowskiego do r. 1450, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 62.
  6. ^ Por. A. Gliwa, Strzyżów. Zarys dziejów miasta od średniowiecza do połowy XIX w., Strzyżów 2014, s. 19.
  7. ^ Por. A. Gliwa, dz. cyt., s. 20; J. Wyrozumski, Miasta regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 117.
  8. ^ Por. M. Bober, Strzyżowski rynek w świetle źródeł archeologicznych, [w:] „Strzyżowski Rocznik Muzealny”, t. 1, Strzyżów 2015, s. 8.
  9. ^ Por. J. Wyrozumski, Miasta regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 112.
  10. ^ Por. A. Gliwa, dz. cyt., s. 30.
  11. ^ Por. J. Wyrozumski, dz. cyt., s. 121–124.
  12. ^ Por. A. Gliwa, dz. cyt., s. 39.
  13. ^ Por. S. Cynarski, Miasteczka nad środkowym Wisłokiem w XVII i XVIII w., [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 175.
  14. ^ Por. A. Gliwa, dz. cyt., s. 47.
  15. ^ Por. www.strzyzowfara.parafia.info.pl, [dostęp: 9.01.2017].
  16. ^ Por. E. Bakun, Konserwacja i restauracja malowideł w bimie synagogi w Strzyżowie, [w:] „Strzyżowski Rocznik Muzealny”, t. 2, Strzyżów 2016, s. 97.
  17. ^ Por. S. Czerniecki, Compendium Ferculorum albo zebranie potraw, Warszawa 2012, s. 64.