Czudec

Na zdjęciu: Czudec z lotu ptaka w 2015 r., fot. Tadeusz Poźniak

Czudec – miejscowość stołeczna gminy zbiorowej o tej samej nazwie, obecnie wieś, do 1935 r. miasto. Stanowi lokalne centrum administracyjne i gospodarcze. Otoczony zalesionymi wzgórzami Czudec położony jest w dolinie rzeki Wisłok, przy drodze wojewódzkiej nr 988 Babica – Warzyce. Zajmuje powierzchnię 562,07 ha i liczy 2975 mieszkańców (2011 r.)^[1]. Sąsiaduje z: Nową Wsią, Zaborowem i Przedmieściem Czudeckim. Funkcjonują tu m.in.: Urząd Gminy (Wójt i Rada Gminy Czudec), Parafia Rzymskokatolicka pw. Świętej Trójcy (erygowana w XIII w.), jednostki Gminy Czudec: Przedszkole Publiczne, Szkoła Podstawowa im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego (początki parafialnego szkolnictwa czudeckiego sięgają końca XVI w., powstanie pierwszej szkoły trywialnej datuje się na 1818 r., nadanie imienia – 27.05.2004 r., Publiczne Gimnazjum im. św. Kingi jako samodzielna jednostka funkcjonowało od 1999 r. do 2017 r., kiedy to w wyniku reformy oświaty gimnazja zostały zlikwidowane, a istniejące klasy gimnazjalne zostały włączone do ośmioletniej szkoły podstawowej), Gminna Biblioteka Publiczna (od 1949 r.); Ośrodek Kultury (od 1978 r.); prowadzony przez samorząd powiatowy w Strzyżowie Zespół Szkół ponadgimnazjalnych/ponadpodstawowych (Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika od 1944 r., nadanie imienia - 22.11.1969 r., szkoły zawodowe od 1962 r., od 1996 r. jako Zespół Szkół) wraz z Centrum Kształcenia Praktycznego (od 2012 r.), ośrodek zdrowia, stowarzyszenia i organizacje pozarządowe, w tym: Ochotnicza Straż Pożarna (od 1878 r.), Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Czudeckiej (od 1999 r.), chór „Benedictus” (od 2003 r.), LKS „Czarni” Czudec (od 1977 r.), Klub Sportowy “ProSport Marmax Czudec” (od 2014 r.), zakłady przemysłowe, usługowe, placówki handlowe i in.
Według legendy nazwa miejscowości wzięła swój początek od słowa „cud”, tj. od wydarzenia, jakie przed laty zdarzyło się podczas ataku Tatarów^[2]. Ks. W. Gwoździcki pisze, że Czudec powstał na przełomie XII i XIII w. jako gród warowny wystawiony przez Teodora Czadora herbu Gryf, wojewodę krakowskiego, skazanego na banicję na pogranicze polsko-ruskie^[3]. Miejscowość jako Szugez po raz pierwszy wzmiankowana jest w łacińskim dokumencie z 1277 r.^[4], w 1282 r. spotykamy zapis Czudza w dokumencie Leszka Czarnego^[5]. Od 1326 r. parafia Czudec systematycznie wymieniana jest w rejestrze dziesięciny papieskiej^[6]. Istniał już wówczas drewniany kościół św. Marcina, który na przełomie XVII i XVIII w. przebudowano na murowany. W XIV w. właścicielami Czudca byli rycerze króla Władysława Jagiełły: Wojtko, Zawisza i Pakosz, z których ostatni w 1427 r. uzyskał od króla pozwolenie na lokację miasta na obszarze wsi Czudec na prawie magdeburskim. Nowe miasto założone zostało w pewnej odległości od istniejącego na pograniczu polsko-ruskim zamku^[7]. W XVII w. Czudec przeżył m.in. najazdy: tatarski (1624 r.) i siedmiogrodzki (1657 r.). Przez setki lat słynął z rzemiosła – istniało tu 5 cechów: krawców, kuśnierzy, tkacki i pospolity zwany „wielkim”^[8]. II wojna światowa doprowadziła do zagłady żydowskiej części ludności miasteczka. Czudec posiada unikalny, charakterystyczny dla galicyjskiego miasteczka układ zabudowy drewnianej, z zachowanymi fragmentami XIX-wiecznej pierzei rynkowej. Dominującym elementem przestrzeni architektonicznej miejscowości jest odrestaurowany kościół pw. św. Trójcy z I połowy XVIII w. podniesiony do rangi Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej (koronacja cudownego obrazu 2002 r.). Parafia obejmuje Czudec i Przedmieście Czudeckie, liczy 4460 wiernych^[9].
W Czudcu warto zobaczyć m.in.: zabytkowy układ rynku; zespoły dworsko-parkowe; kościół pw. św. Trójcy; kościółek pw. św. Marcina; zachowany obiekt synagogi – obecnie siedziba Gminnej Biblioteki Publicznej z Izbą Pamięci; figury św. Jana Nepomucena i in. Ciekawostki: Patrząc od strony Czudca, za Wisłokiem, na wzgórzu, w średniowieczu istniał warowny zamek wymieniony m.in. w 1354 r. jako punkt orientacyjny przy ustalaniu granic Rzeszowa^[10]. Pozostałości zamku rozebrane zostały ostatecznie początkiem XVIII w. Istnienie zamku z XIII w. lub I połowy XIV w. oraz wcześniejszego grodziska potwierdziły badania archeologiczne prowadzone w latach 2001–2010 przez Muzeum Okręgowe w Rzeszowie pod kierunkiem Antoniego Lubelczyka^[11]. Pamięć o warowni za Wisłokiem przetrwała w nazwach używanych przez miejscową ludność: wzniesienia zwanego Górą Zamkową^[12]  oraz lasu określanego mianem Zamczysko^[13].